چهارشنبه ۱۸/فروردین/۱۳۸۹ - ۷/اپریل/۲۰۱۰
همانطور که پیشتر در نوشتار «فرهنگهای زبان پارسی» نوشته ام، شمس الدین محمد پسر هندوشاه نخجوانی مشهور به «شمس منشی» در سال ۷۲۸ ق / ۷۰۷ ش / ۱۳۲۸ م. فرهنگ یا واژه‌نامه ای پارسی به پارسی نوشت به نام «صحاح الفُرس» که به غیاث الدین محمد، وزیر اتابکان لر، تقدیم شده است. غیاث الدین محمد پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند ایرانی دولت ایلخانان بود. شمس منشی کتاب دیگری دارد به نام «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» که به نثر اداری و نگارشهای دیوانی پرداخته است.
شمس منشی به سبک اضافه فرزندی در زبان پارسی گاهی «محمد هندوشاه نخجوانی» نیز گفته شده و چون پدرش «هندوشاه نخجوانی» بوده گاهی با پدرش اشتباه شده است. پدر شمس منشی، یعنی فخرالدین هندوشاه پسر سنجر نخجوانی، نیز خود از نویسندگان و شاعران برجسته‌ی ایرانی بود که اثر مشهور وی به نام «تجارب السلف» [=تجربه های گذشتگان] در زمینه تاریخ نشانه ای از شیوایی نثر و نگارش او است. تاریخ دقیق درگذشت هندوشاه نخجوانی روشن نیست اما چون پسرش در پیشگفتار «صحاح الفرس» از پدرش با عنوان مرحوم نام میبرد آشکار میشود که در سال ۷۲۸ ق. درگذشته بوده است. هندوشاه (پدر) شعر نیز میگفته و پسرش محمد در کتاب «صحاح الفرس» نمونه هایی از شعرهای پدرش را به عنوان شاهد مثال آورده است. همچنین جویا جهانبخش در مقاله ای در فصل نامه «آینه میراث» (دوره جدید، سال ۴ شماره ۳۳ و ۳۴، تابستان و پاییز ۱۳۸۵ خ./ ۲۰۰۶ م.) به بررسی سروده های بازیافته هندوشاه (پدر) پرداخت.
در کتابهای گذشتگان از اثر دیگری به نام «صحاح العجم» اثر هندوشاه نخجوانی نیز نام برده شده است. استاد شادروان عباس اقبال آشتیانی بر این باور بود که این «صحاح العجم» نام دیگری برای همان «صحاح الفرس» است. اما شادروان علامه دهخدا در دیباچه فرهنگ خود میگوید که «صحاح العجم» اثر هندوشاه (پدر) بوده است و پسرش به تقلید از پدر فرهنگی نوشته و نام آن را «صحاح الفرس» گذاشته است. دکتر عبدالعلی طاعتی ویرایش صحاح الفرس را به عنوان پایان نامه دکتری خود در ادبیات پارسی برگزید و در سال ۱۳۴۱ ش./ ۱۹۶۲ م. آن را از راه بنگاه نشر و ترجمه کتاب در تهران منتشر کرد و در پیشگفتار خود به تفصیل به موضوع تفاوت «صحاح العجم» و «صحاح الفرس» پرداخت.
از کتاب صحاح العجم نسخه ای در دست نبود و باور بر آن بود که این کتاب نیز واژه نامه پارسی به پارسی است. تا اینکه در سال ۱۳۶۱ خ./۱۹۸۳ م. دکتر غلامحسین بیگدلی تبریزی از راه مرکز نشر دانشگاهی نسخه ای از این کتاب را منتشر کرد که خود به خط نسخ و نستعلیق آن را نوشته بود. دکتر بیگدلی نیز در پیشگفتار کتاب «صحاح العجم» به بررسی تفاوت این دو کتاب پرداخت. جالب اینکه در این چاپ، صحاح العجم به صورت واژه نامه ای پارسی-ترکی ارائه شده است و بخش دوم کتاب عبارت است از شرح دستور زبان پارسی نگاشته شده به زبان ترکی. دکتر بیگدلی مینویسد که نخستین بار «حسن زرینه زاده تبریزی» در «مجله باکی» - چاپ باکو - از وجود نسخه ای از این کتاب در کتابخانه براتیسلاوا (در چکسلواکی آن زمان) خبر داد. گویا دکتر بیگدلی نیز ویراست خود را بر پایه همان نسخه تهیه کرده است. دکتر بیگدلی نسخه دیگری از کتاب «صحاح العجم» را در سال ۱۳۶۶ خ./ ۱۹۸۷ م. از راه انتشارات وحید منتشر کرد با عنوان «صحاح العجم: نسخه غازان» که از روی نسخه یافت شده در کتابخانه فرهنگستان علوم شهر غازان (در جنوب شرقی سن پیترزبورگ روسیه) است.
در پیشگفتار کتاب اول دکتر بیگدلی (سال ۱۳۶۱ خ.) آمده است که هندوشاه (پدر) زبانهای پارسی و عربی و پهلوی و ترکی را به خوبی میدانسته است و واژه های پهلوی را نیز در فرهنگ خود گنجانده است. اما اشتباه بیگدلی در این است که این پهلوی را همان پهلوی ساسانی دانسته و در کمانک جلوی آن نوشته «پارسی میانه». حال آنکه در تاریخ و جغرافیای زمان هندوشاه نخجوانی- همانطور که حمدالله مستوفی نیز در کتاب «نزهة القلوب» خود نوشته است- منظور از پهلوی در واقع زبان مردم اران و شروان و آذربایجان و همدان و زنجان است و نمونه های آن دوبیتیها و ترانه های بابا طاهر عریان است که در اصطلاح ادبیات به آنها «پهلویات» یا «فهلویات» میگویند. در زمان هندوشاه هنوز مردم اران و شروان و آذربایجان و همدان و زنجان به زبان پهلوی صحبت میکردند و زبان ترکی را نمیدانستند. پیش از آنکه در دوران صفویان زبان مردم این منطقه به ترکی تغییر کند آنان به زبان پهلوی سخن میگفتند. این پهلوی به زبان گیلکی و لری نزدیک است و امروزه «تاتی» نیز خوانده میشود و هنوز در برخی از روستاهای آذربایجان و زنجان و همدان بدان سخن میگویند. احمد کسروی در مقاله «آذری یا زبان باستانی آذرپادگان» به معرفی ویژگیهای آن پرداخت و استاد احسان یارشاطر نیز به صورت مفصلتری بدان پرداخته است. در کتاب تازه یافته «سفینه تبریز» نمونه های بیشتری از این زبان به دست آمده است. و دیوان «بدر شروانی» نیز بیتهایی از این گویش در خود دارد.
در دانشنامه ایرانیکا آمده است که کتاب «صحاح العجم» نوشته فخرالدین هندوشاه نخجوانی (درگذشته نزدیک ۷۳۰ ق./ ۱۳۳۰ م.) است. اما در دوران عثمانیان نوشتن فرهنگهای پارسی-ترکی گسترش یافت و یکی از اینها کتابی است به نام «صحاح العجمیه» نوشته تقی‌الدین محمد ابن پیرعلی بَرگوی(درگذشته به سال ۹۸۱ ق/ ۱۵۷۳ م.) یعنی نزدیک ۲۵۰ سال فاصله بین این دو نفر بوده است. صحاح العجمیه در اصل واژه نامه پارسی-عربی بوده و در میان خطها ترجمه ترکی نیز افزوده شده بوده و در برخی نسخه ها ترجمه های عربی نیست و تنها واژه های پارسی با نوشته های ترکی آمده است. (نام برگوی یا برگیلی با الفبای لاتین به شیوه های گوناگون نوشته میشود:Birgavi / Birkawi / Birgivi / Birgili برای آگاهی بیشتر درباره او به درآیه مربوط به او در دانشنامه جهان اسلام نگاه کنید)
اتفاقا در «کتابخانه دیجیتال جهان» به کتابی برمیخوریم که از دانشگاه بوسنی-هرزه گوین به دست آمده و نام آن به اشتباه «صحاح العجم» اثر هندوشاه نخجوانی نوشته شده است. اما با نگاه به صفحه ۱۴ این دستنوشته میبینیم که نویسنده نام آن را «صحاح العجمیه» گذاشته است و در صفحه ۱۱۵ نیز تاریخ پایان نگارش آن ۹۷۱ قمری (سنه احدی و ستین و سبعمائه) نوشته شده است. این همان کتابی است که دکتر بیگدلی در سال ۱۳۶۱ خ. به اشتباه به نام «صحاح العجم» اثر هندوشاه نخجوانی منتشر کرده است.
در واقع مجله باکی - چاپ باکو - در راستای برنامه استالین برای بازنویسی تاریخ قفقاز و حذف فرهنگ ایرانی آن منطقه، از شباهت نامی «صحاح العجم»، اثر هندوشاه نخجوانی (درگذشته ۷۳۰ ق)، و «صحاح العجمیه»، اثر محمد ابن پیرعلی برگیلی (درگذشته ۹۸۰ ق.)، سواستفاده کرده و سعی کرده کتابی را که در عثمانی و ۲۵۰ سال پس از مرگ هندوشاه نحجوانی نوشته شده به هندوشاه نخجوانی نسبت دهد و بگوید که از قدیم در منطقه قفقاز و نخجوان زبان ترکی نگارشی رایج بوده است. گویا دکتر بیگدلی نیز در دام این دروغ افتاده است. این دروغگویی و جعل تاریخ و سواستفاده از شباهتهای نامی نمونه دیگری دارد و آن انتشار دیوان شعرهای ترکی نظامی قونیه ای (قونوی) است به نام دیوان شعرهای ترکی نظامی گنجه ای (گنجوی). یعنی باز یک اثر ترکی در سده های دیرتر در سرزمین عثمانی را به شاعری ایرانی در قفقاز نسبت داده اند تا برای زبان ترکی در قفقاز تاریخ جعلی بسازند.
جالب آنکه در «بنیاد دستنوشته های خاوری» روسیه (Institute of Oriental Manuscripts (IOM وابسته به فرهنگستان علوم روسیه در دانشگاه سن پیترزبورگ، همین ادعای دروغ و اشتباه تکرار شده است و واژه نامه پارسی-ترکی «صحاح العجمیه» نوشته محمد ابن پیرعلی برقوی به هندوشاه نخجوانی نسبت داده شده است و آن را «قدیمیترین اثر به زبان اوغوزی (آذربایجانی)» خوانده است.
در کتاب «فرهنگهای آغازین زبان پارسی: از سده یازدهم تا پانزدهم» (Early Persian Lexicography: Farhangs of the Eleventh to the Fifteenth Centuries)، نوشته سولومان بایوسکی (Solomon Baevskii)، استاد بازنشسته دانشگاه سن پیترزبورگ تنها به کتاب صحاح الفرس شمس منشی پرداخته است و نامی از فرهنگ پارسی-ترکی هندوشاه نخجوانی نیامده است.
بر گرفته از تارنمای:
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر